Ne samo italijanski oslobodilački rat. Povijest pokretâ otpora nacifašističkoj okupaciji, koji su prije osamdeset godina doveli do oslobađanja nekoliko evropskih zemalja, deo je kolektivnog sjećanja koje bi moglo biti izgubljeno ukoliko se ne bude svakodnevno njegovalo. Ili ako se ponovno ne spozna u jednom od svojih manje poznatih aspekata, onom koji se tiče prekograničnih iskustava partizanskih mreža koje su djelovale i izvan nacionalnih granica.

“Znanje o partizanskoj borbi prilično je površno, ako ne i nepostojeće, teži nekritičkoj glorifikaciji ili demonizaciji, drugim riječima često je vrlo selektivno kako bi se olakšala instrumentalizacija”, ističe Nicolas Moll, koordinator projekta Wer ist Walter? (na njemačkom “Ko je Valter?”), koji uključuje četiri evropske zemlje “ne samo u kontekstu istorijskog znanja, već i kao razmišljanje o tome šta se danas dešava s ovim sjećanjem”.

Prekogranični projekat

Projekat Wer ist Walter? nastao je na inicijativu Nicolasa Molla, njemačkog povjesničara i suosnivača think tanka Crossborder Factory, i Elme Hašimbegović, direktorice Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine.

“Zapitali smo se kakva je danas uloga sjećanja na otpor nacifašizmu tijekom Drugog svjetskog rata i šta nam to sjećanje još uvijek može prenijeti”, kaže Moll povodom razmišljanja o tome šta učiniti s kulturnim naslijeđem nekadašnjeg Muzeja revolucije u Sarajevu, posvećenog partizanskoj borbi, ali prenamijenjenog nakon raspada Jugoslavije.

Krenuvši upravo od postjugoslovenskih zemalja – “gdje antifašističko naslijeđe može predstavljati izazov” – polje interesovanja je prošireno, kako objašnjava njemački povjesničar. “Ista pitanja važe i u drugim zemljama, ideja je pristupiti povijesti i sjećanju kroz evropsku perspektivu”.

Tako je Wer ist Walter? uzeo u obzir Francusku, Njemačku, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, posebno se fokusirajući na sjećanje na prostorima bivše Jugoslavije. Naime, kada se govori o evropskoj povijesti, odmah se pomisli nam srednju i zapadnu Evropu, dok jugoistočna Evropa izgleda kao crna rupa. “Ovim naslovom željeli smo podcrtati ulogu jugoslovenskog sjećanja u evropskoj povijesti”, potvrđuje Moll.

No ko je taj Valter? “To je bio ratni nadimak Vladimira Perića, koji se istakao kao vođa ilegalnog antifašističkog pokreta otpora u okupiranom Sarajevu”, objašnjava Elma Hašimbegović.

Valter je postao legenda jugoslovenskog otpora neposredno nakon smrti u noći između 5. i 6. aprila 1945, nekoliko sati prije ulaska partizanskih trupa u Sarajevo. Pored toga što je 1953. posthumno odlikovan Ordenom narodnog heroja, njegova slava dostigla je vrhunac 1972. zahvaljujući filmu “Valter brani Sarajevo”.

Upravo jedna rečenica, koja se više puta čuje u ovom filmu, inspirisala je projekat koji koordiniraju Moll i Hašimbegović. Lažni identitet protagoniste navodi njemačke generale da se stalno pitaju: “Ko je Valter?”. Tek na kraju filma, posmatrajući Sarajevo sa visine, jedan oficir kaže: “Vidite li ovaj grad? To je Valter”.

“Za nas ovo pitanje ima veliki značaj”, naglašava Moll. “Danas se o otporu ne diskutuje mnogo u evropskim društvima, željeli smo se usredsrijediti na ono što znamo o ‘Valterima’ na raznim mjestima”.

Razvijen između 2022. i 2024. godine, projekat Wer ist Walter? ostvario je tri cilja: naučna publikacija, izložba u Muzeju u Sarajevu i digitalna platforma koja objedinjuje 100 priča o otporu, dostupnih svima.

Iako je “donekle proizvoljno” usmjeriti pažnju samo na četiri zemlje, kako podsjeća Moll, “jedan od najvažnijih aspekata našeg istraživanja jeste transnacionalna dimenzija, bez obzira na to što nije postojao jedinstven evropski otpor”. Najbolji primjer su “pogranična područja između Italije i Jugoslavije i sudjelovanje jugoslovenskih partizana u oslobodilačkoj borbi u sjevernoj Italiji”.

Slučaj Logora br. 43

Učešće Jugoslovena u oslobodilačkoj borbi u sjevernoj Italiji tema je istraživanja koje je sproveo Alfredo Sasso, a koje je objavljeno u sklopu projekta Wer ist Walter?

“Priča o Logoru br. 43 mora se posmatrati u kontekstu prisustva jugoslovenskih ratnih zarobljenika na italijanskoj teritoriji”, objašnjava istraživač sa Univerziteta u Firenci. Riječ je o Crnogorcima, Slovencima, Hrvatima i Srbima pripadnicima kraljevske vojske, zarobljenim na području Kraljevine Jugoslavije koje su 1941. okupirale sile Osovine.

Logor u mjestu Garessio (u regiji Piemonte) bio je “jedan od desetak logora za ratne zarobljenike u kojima je bilo između šest i osam hiljada Jugoslovena”. Nakon primirja 8. septembra 1943, većina zatvorenika uspjela je pobjeći, budući da su – uslijed raspada administrativnih struktura fašističke države – logori gotovo u potpunosti bili napušteni prije nego što su njemačke snage uspjele ponovno preuzeti kontrolu nad njima.

“Solidarnost stanovnika okolnih područja, koji su skrivali bivše zarobljenike i nudili im hranu i civilnu odjeću, imala je važnu ulogu u ovom bijegu”, ističe Sasso, govoreći o “masovnoj građanskoj solidarnosti” u slučaju logora Garessio. “Praktično svih 400 zarobljenika uspjelo je pobjeći pred pokušajem zarobljavanja od strane vojnika Wehrmachta”.

Ukratko, bila je to prva pobuna protiv nacifašističke dominacije, pobuna koja je ukazala na postojanje “veze između antifašističkog oružanog otpora i solidarnosti civila, dakle između dva fenomena podstaknuta istom društvenom sredinom”.

Uprkos bitnoj razlici u odnosu na jugoslovenske civilne zarobljenike (ukupno oko 100 hiljada, od kojih su neki imali političku pozadinu i iskustvo partizanske gerile, zbog čega su i bili internirani), bivši ratni zarobljenici takođe su često sudjelovali u otporu u sjevernoj Italiji, na različite načine i iz različitih razloga. Najzad, ali ne manje važno, njihova vojna sposobnost bila je vrlo korisna lokalnim partizanskim četama.

Oficiri kraljevske vojske, uglavnom konzervativci, “nisu imali predispozicije za gerilsko ratovanje niti veze sa partizanskim pokretom i komunističkom partijom”, precizira Sasso. Zbog toga su neki od njih “stupili u kontakt s partizanskim trupama koje su smatrali najbližim vlastitim idealima”.

U oblasti Piemonte ovo je bilo moguće zahvaljujući “snažnom prisustvu autonomnih snaga” od liberalnih preko konzervativnih, do onih povezanih sa starom monarhijskom vojskom. Pojedini bivši jugoslovenski oficiri borili su se i u Garibaldijevim brigadama, budući da je italijanski otpor bio veoma širok ne samo u ideološkom nego i u geografskom smislu. “U okviru istog područja, od doline do doline, ponekad su djelovale različite formacije, a bivši zarobljenici nisu uvijek mogli birati uz koga će se boriti”.

Po završetku rata, u aprilu 1945, većina bivših zarobljenika interniranih u Logoru br. 43 u mjestu Garessio vratila se u Jugoslaviju. Neki bivši oficiri odlučili su pak emigrirati “prema Europi, Sjedinjenim Državama ili Australiji”, ne samo zbog “dvosmislenog” naslijeđa suradnje između kraljevske vojske i srpskih četničkih snaga nego i iz brojnih drugih razloga, “od antikomunizma do nemogućnosti povratka u periferne oblasti Jugoslavije iz kojih su poticali, poput Crne Gore i ruralne Srbije”, zaključuje istraživač.

Nacionalno sjećanje, evropsko sjećanje

Opasnost od gubljenja kolektivnog sjećanja na iskustva otpora, kako nacionalnog tako i transnacionalnog, pitanje je koje se tiče svih evropskih zemalja, doduše iz različitih razloga zavisno od povijesnih faza druge polovine dvadesetog vijeka.

Na primjer, prvi nivo zaborava iskustva jugoslovenskih partizana u Italiji povezan je s općim uklanjanjem svega što je imalo veze s italijanskom invazijom na Jugoslaviju. “Govoriti o jugoslovenskim partizanima u Italiji značilo bi prije svega govoriti o zarobljeništvu i logorima, koji su prešućivani od osnivanja Republike kako bi se sva odgovornost pripisala nacistima”, podsjeća Sasso.

Ne treba pritom smetnuti s uma ni kontekst Hladnog rata i nesvrstanost Titove Jugoslavije. Kako objašnjava Moll, “ovo područje u izvjesnom smislu ostalo je izvan konfrontacije zapadne i istočne Evrope”, a “proces isključivanja” jugoslovenskog sjećanja nije se zaustavio ni nakon raspada Sovjetskog Saveza, a potom i Jugoslavije.

Rezultat ovog procesa jeste činjenica da je, kroz svih osam decenija od završetka Drugog svjetskog rata, evropsko sjećanje na otpor ostalo lišeno temeljne komponente: “Jugoslovenski partizani uspjeli su stvoriti pravu vojsku i jedini su se vlastitim snagama oslobodili od okupatora i kolaboracionista, doduše uz podršku saveznika”, nastavlja njemački povjesničar.

Na kraju, ali ne manje važne, stigle su posljedice devedesetih. Kako ističe Sasso, nacionalistički narativ sedam država nastalih tokom jugoslovenskih ratova “podrazumijevao je brisanje cjelokupne zajedničke prošlosti antifašističke i internacionalističke borbe”.

S ovom analizom slaže se i bosanska povjesničarka Elma Hašimbegović “Novim državama nisu bili potrebni stari heroji, bratstvo, jedinstvo i muzeji revolucije, te su iz javnog prostora i sjećanja izbrisale zajedničku povijest i naslijeđe”.

Čak i u Sarajevu, kada se Drugi svjetski rat počeo posmatrati i reinterpretirati “kroz iste etnonacionalističke prizme koje su dovele do ratova devedesetih”, Valter je “izgubio” školu koja mu je bila posvećena.