(čitajte reportaže )

Nakon nekoliko krivina, cesta izlazi iz centra Višegrada i brzo se penje uz brdo. Osmanski most gotovo istog trena nestaje za zavojem, potom je red na Drinu, dok cesta prati tok Rzava do granice između Bosne i Hercegovine i Srbije.

Između bosanskohercegovačke opštine Višegrad i srpskog grada Bajina Bašta, u svom središnjem dijelu, Drina je teško dostupna automobilom. Rijeka teče kroz duboki, uski kanjon prema sjeveru i počinje ocrtavati bosansko-srpsku granicu.

Iz Višegrada organizuju se izleti brodom za one koji žele upoznati ovaj dio rijeke, obično sa zaustavljanjem u Spomen-muzeju Stari Brod, koji je otvoren 2019. godine.

Desetine skulptura koje izranjaju iz talasa simbolizuju srpske civile koji su se 22. marta 1942, bježeći od ustaša, bacili u rijeku. Prema podacima Turističke organizacije Višegrad , tog dana i u sedmicama koje su uslijedile, na ovom mjestu ubijeno je oko 6000 Srba.

Početna tačka ostalih ekskurzija brodom nalazi se sjevernije, kod restorana “Slap jezero”, do kojeg se iz Žepe stiže krivudavim i strmim putem.

Ovdje se Drina širi i formira jezero Perućac, zatvoreno branom hidroelektrane “Bajina Bašta”, druge od ukupno tri hidroelektrane izgrađene na rijeci (treća se nalazi kod Zvornika).

U trenutku kad stižemo u ovaj kraj, usred zime, izleti brodom, nažalost, više se ne organizuju i prisiljeni smo nastaviti putovanje automobilom.

Vozovi, planine i magla

Odmah po prelasku granice na prijelazu Vardište, ulazi se u Park prirode Mokra Gora. Drina je daleko, ali to ne čini ovaj kraj ništa manje zanimljivim.

Nesumnjivo najveća atrakcija je Šarganska osmica, željeznička pruga koju je 1916. izgradila habsburška uprava, proširena dvadesetih godina prošlog vijeka u vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kada je nastala trasa u obliku osmice, po kojoj je infrastruktura i dobila ime.

Uskotračna pruga (0,76 m) povezivala je srpski grad Užice s bosanskom željezničkom mrežom preko Šarganskog prevoja. Tako se zamršenom trasom Šarganske osmice od Beograda moglo stići do Sarajeva, i dalje do Dubrovnika: putovanje od glavnog grada Jugoslavije do dubrovačke luke trajalo je oko 22 sata.

Pruga je ostala u funkciji do 1974. godine, kada je zatvorena jer se smatralo da je ekonomski neodrživa.

Uostalom, vremena su se mijenjala. Godine 1976. svečano je puštena u rad mnogo modernija pruga Beograd-Bar (Crna Gora), dok je 1989. izgradnjom brane višegradske hidroelektrane definitivno potopljen austrougarski kolosijek (danas "Vodeni Ćiro" , brod čije ime podsjeća na povijesni voz, plovi kanjonima Drine i Lima, upravo tamo gdje je nekada prolazila pruga).

Posljednjih godina Šarganska osmica postala je turistička željeznica koja povezuje stanice Mokra Gora i Vitasi, a u rijetkim prilikama prelazi granicu do Višegrada.

U ovim krajevima takođe se oseća prisustvo reditelja Emira Kusturice, koji je početkom dvehiljaditih u blizini pruge izgradio “Drvengrad”, gdje je 2004. snimio film “Život je čudo”.

Mi pak nastavljamo put i, prošavši Kremnu, penjemo se između dva neprekinuta niz četinara sve dok sjevernije, kod Bajine Bašte, ponovno ne susretnemo Drinu.

Idući srpskom magistralom

Smještena na stijeni usred rijeke, “Kućica na Drini” vjerovatno je simbol Bajine Bašte, srpske opštine sa nešto manje od deset hiljada stanovnika na granici sa Bosnom i Hercegovinom.

Kuća postoji decenijama, iako ju je nabujala reka više puta odnosila, pa je morala biti obnavljana. Uz rijeku ćemo naići na brojne slične kućice, koje međutim nisu smještene na stijenama, već na obalama.

Mnoge od ovih kućica su vikendice, često nelegalno izgrađene, kako mi je objasnio jedan aktivista iz Loznice.

“Tok Drine se vremenom mijenjao i katastarske karte nisu uvijek ažurirane. Zbog toga se često dešava da se ne zna ko je odgovoran za određeno zemljište uz rijeku, Srbija ili Bosna i Hercegovina”, priča mi Đuro dok sjedimo u jednom lokalu u Loznici.

Bespravno podignuti objekti uz samu rijeku podsjećaju me na jadransku obalu, što možda i nije slučajno. U Hrvatskoj je Državna cesta D8, poznatija kao Jadranska magistrala, izgrađena 50-ih i 60-ih uz more od Kvarnerskog zaljeva do Dubrovnika i Konavala (pa dalje ka Crnoj Gori).

U Srbiji, Državni put 28 nudi sličan ugođaj, prateći Drinu u svakom zavoju. Kada je riječ o pogledima na vodu koji oduzimaju dah, ali i opasnostima u vožnji, dvije ceste nalikuju jedna drugoj, što potvrđuje i neobično prisustvo bifea “Plavi Jadran” desetak kilometara južno od Malog Zvornika.

Iz krivine u krivinu, srpska magistrala prolazi kroz Ljuboviju, Mali Zvornik i druga manja sela, dok se na suprotnoj obali nižu Bratunac, Zvornik, Karaj… Ova mjesta vezuju se za strašne ratne zločine počinjene devedesetih. Upravo na ovom potezu Drina postaje granica-ne-granica u političkom, istorijskom, simboličkom, jezičkom i etničkom smislu.

“Za srpske nacionaliste Drina nije granica, jer Srbi žive s obje strane rijeke. Za Ivu Andrića Drina je u izvjesnom smislu odvajala Zapad od Istoka. U jezičkom smislu, rijeka gotovo označava granicu između ekavice i jekavice”, objašnjava mi lingvista Boban Arsenijević, profesor Univerziteta u Gracu, u Austriji, misleći na dva govora srpskohrvatskog jezika najrasprostranjenija u Srbiji i Bosni i Hercegovini.

“Nije u pitanju precizna granica. U Bajinoj Bašti, na primjer, najzastupljenija varijanta je ekavica, dok se u Banjaluci koristi jekavica”, nastavlja Arsenijević.

Srpski jezik je posebno vezan za Drinu i njeno područje. U Tršiću, nedaleko od Loznice i riječnog korita, nalazi se rodna kuća Vuka Karadžića, lingviste i pisca koji se smatra jednim od najvećih reformatora srpskog jezika.

Danas se na mjestu gdje je rođen prostire spomen park, odnosno etnografsko selo koje dočarava način života u ruralnoj Srbiji na prijelazu iz 18. u 19. vijek. Park se proteže uz rječicu Žeraviju, pritoku Jadra, koji se sjeverno od Loznice ulijeva u Drinu.

Ovo područje nedavno je privuklo pažnju svjetske štampe ne toliko zbog Karadžića koliko zbog projekta rudnika litijuma, koji je izazvao pobunu među stanovnicima doline Jadra i doveo do masovnih protesta širom Srbije.

Ekološke bitke

“U ovoj regiji nikada nije bilo industrije niti rudnika. Samo poljoprivreda, od pamtivijeka”. S vrha drvenog zvonika crkvice Svetog Georgija u Gornjim Nedeljicama Nebojša Petković posmatra dolinu Jadra i polja kukuruza, soje, pšenice… Niska brda nižu se do horizonta, gdje se krije Sava, i još dalje, do Dunava, gdje zemlja postaje ravna kao ploča.

“Rudnik litijuma bio bi katastrofa”, dodaje Nebojša Petković, jedan od osnivača pokreta “Ne damo Jadar”, koji je prvi oglasio uzbunu.

Priča o litijumu u Srbiji je duga. Prije više od dvadeset godina, na ovom području britansko-australijska kompanija Rio Tinto otkrila je, kako tvrdi, najveće nalazište litijuma u Evropi: rudnik koji bi mogao proizvoditi do 58.000 tona litijuma godišnje. Kopalo bi se trideset godina na više od tri stotine hektara, uz otvaranje na hiljade novih radnih mjesta.

Tako barem tvrde investitori i Vlada, a projekat odnedavno uživa i podršku Evropske unije. Međutim, za žitelje ovog kraja, kao i za većinu stanovnika Srbije, rudnik je prije svega ekološka bomba.

U trenutku mog dolaska u Loznicu i Gornje Nedeljice, gdje je sjedište pokreta, građani su organizovali protest i blokirali put.

Upravo je Nebojša Petković uključio prenosivi zvučnik i označio početak manifestacije. Prva pjesma na playlisti je “Ne lomite mi bagrenje” Đorđa Balaševića, molitva čovjeka koji pred sudijom traži pravdu zbog pretrpljene nepravde. Slično kao u baladama Fabrizija De Andréa, nije sasvim jasno šta se dogodilo, ali protagonista ponavlja svoje razloge dok ne izgubi strpljenje. A na ulici svi pjevaju iz sveg glasa.

U pokušaju da progura projekat Rio Tinto, srpska vlada promijenila je zakon o eksproprijaciji kako bi je učinila mogućom za manje od deset dana. Međutim, suočena s protestima, vlast je morala ustuknuti.

Ali projekat nije napušten. Naprotiv, uz podršku koja je prošlog ljeta stigla iz Brisela, nema razloga da Beograd odustane. U međuvremenu, litijum se pojavio i s druge strane rijeke, u istočnoj Bosni. Govori se o više od milijun tona u blizini Lopara, a stručnjaci tvrde da ga ima i na brojnim drugim lokacijama.

Između Bijeljine i korita rijeke Drine susrećem se sa predsjednicom ekološkog udruženja “Eko Put” Snežanom Jagodić Vujić i aktivistom istog udruženja Ognjenom Vujičićem. Bore se za to da se područje kroz koje prolazi Drinica, odnosno staro drinsko korito, pretvori u park prirode. Na ovom prostoru, uslijed kontinuiranog kopanja i izvlačenja pijeska, stvoreno je stotinak malih jezera dubine i do dvadeset metara.

“Prava Drina je udaljena nekoliko kilometara”, objašnjava mi Snežana Jagodić Vujić, dok hodamo između bara, trske i stabala koja su izgrickali dabrovi. Eko Put je već napravio velik napredak, uklonivši otpad s područja koje je bilo pretvoreno u divlju deponiju. Sada se čeka mapiranje vrsta prisutnih na ovom prostoru.

“Drinom se bavim petnaest godina. Problema je mnogo, od katastra do otpada. Litijum je kap koja je prelila čašu, nakon trideset godina korupcije i krađe. Ljudi se protive zato što znaju da bi sve bilo zagađeno teškim metalima”, dodaje Snežana Jagodić Vujić. Na proteste protiv rudnika litijuma u Loznici posljednjih mjeseci nadovezali su se studentski protesti, te se čini da je Srbija danas uskomešana poput Drine.

U međuvremenu, u Gornjim Nedeljicama “Ne lomite mi bagrenje” i dalje svira. “Ne može samo da se uđe, da se ruši tuđe, lepo sam im rekao”, pjeva Đorđe Balašević. “Ne lomite mi bargenje, bez njih će me vetrovi oduvati […] Ne lomite mi bagrenje, pod njima sam je ljubio. O, zar moram da vam ponovim? Okanite se njih, jer sve ću da vas polomim!”, viče Balašević na kraju pjesme uz opšte oduševljenje. Pjesma novosadskog muzičara čini se savršenom himnom pobunjenog društva.

Nakon dugog putovanja ka sjeveru, Drina se ulijeva u Savu, a ova potonja vodi je na istok da bi se susrela s Dunavom u Beogradu, gdje se posljednjih sedmica slivaju i svi protesti Srbije.