Između znanih mi tekstova o obračunu sa prošlošću u bivšim komunističkim zemljama nakon pada Zida izdvajam članak Dizanje prošlosti u vazduh bugarske istoričarke Marije Todorove. Profesorica istorije na Ilinojskom univerzitetu u Čampejnu, Todorova je poznata italijanskim čitaocima kao autorka Imaginarnog Balkana¹, jedne od najozbiljnijih i najradikalnijih studija o Balkanu.

Dizanje prošlosti u vazduh. Mauzolej Georgi Dimitrova kao lieu de mémoire jedan je od šest ogleda o Balkanu i Istočnoj Evropi istoimene zbirke Marije Todorove (Biblioteka XX vek, Beograd 2010, str. 234; prevod sa engleskog: Slobodanka Glišić). Izdanje na srpskom zahvaljujemo, kako sama Todorova veli u predgovoru, “naporu troje ljudi: izdavača, prevoditeljke i autorke”. Počašćena što se ponovo pojavljuje u uglednoj Biblioteci XX vek “iako smo već kročili u XXI stoleće”, autorka je odala zahvalnost Ivanu Čoloviću. Dakle, uredniku i intektualcu koji, da se podsjetimo, aktivnošću ove izdavačke kuće već više od pola vijeka odolijeva iskušenjima dekadencije kulture i dominacije političkog diskursa u Srbiji, Regionu i Evropi.

Da vam uštedim trud: ni knjigu ni esej nemojte tražiti na italijanskom. (Suzdržaću se i od komentara o izdavačima kojim sam predlagao ovo djelo, a neću navesti ni njihova imena, sve svjetlija od svjetlijeg). Na molbu za saznanje tačnih bibliografskih podataka, Marija Todorova mi je odmah ljubazno odgovorila da je ogled dostupan u zborniku Scaling the Balkans: Essays on East European Entanglements. Leiden, Boston: Brill, 2019, pod naslovom Blowing up the Past, the mausoleum of Georgi Dimitrov as lieu de mémoire”, str. 594-641. Takođe je preveden na bugarski.

Ovom knjigom ogleda Todorova je nastavila i proširila raspravu o temama o kojima je pisala u svojoj studiji Imaginarni Balkan.

Dizanje prošlosti u vazduh je kompleksan ogled, ostvaren u prepletu ličnih sjećanja i zapažanja i svojevrsnog autorkinog dijaloga sa filozofima, sociolozima i istoričarima koji su se bavili mjestima sjećanja i uopšte konceptom sjećanja. U tom dijalogu posebno mjesto zauzima značajni francuski istoričar Pjer Nora, kojem dugujemo termin lieu de mémoire². Uz činjenice koje su, kako je naznačila Todorova, “vezane za Dimitrova i njegov Mauzolej, a potrebne su nam za analizu i donošenje vrednosnog suda”, u ovom ogledu Norina odrednica mjesta sjećanja ima posebnu težinu. Jer, prema Nori, “mi više ne tragamo za genezom nego nastojimo da odgonetnemo ko smo u svetlosti onoga što više nismo”.

Prvu verziju svog ogleda o dizanju prošlosti u vazduh Todorova je objavila 2006, a isti tekst je unekoliko dopunjen za izdanje na srpskom. Znajući koliko je moćan mehanizam potiranja prošlosti, u svom ogledu je podcrtala važnost uvrštavanja enciklopedijske (Britanika), na svoj način opšteprihvaćene natuknice o Dimitrovu prema kojoj je poznat po odbrani od nacističkih optužbi za paljevinu Rajhstaga 1933 te kao komunistički vođa, prvi predsjednik poslijeratne Bugarske. Todorova ističe i važnost njegove figure u kolektivnom pamćenju Bugarske i Njemačke, te u “sećanju celog sveta na komunizam i fašizam”. Podcrtava i da je zdanje bilo neporeciv bugarski izraz staljinističkog kulta ličnosti.

U cijelom kolopletu za i protiv rušenja mauzoleja, što se onomad često preobražavalo u vrzino kolo – koje nije ekluzivno samo bugarsko već uopšte istočnoevropsko (plus jugoslavensko), Todorova svoje analitičke opservacije o praznom mjestu povezuje sa fragmentima ličnih sjećanja prema kojima sa svojom porodicom nikad nije posjetila Mauzolej. Osim jedne porodične fotografije iz 1957, na kojoj su njeni roditelji i stric Dimitris, emigrant u Grčkoj, koji je ostao komunista do kraja života i, kao advokat, pedesetih godina na sudu branio grčke komuniste od optužbi tadašnjeg autoritarnog režima – ništa drugo. Prvi put je Todorova snimila Mauzolej 1994, i to zbog grafita čija meta je bio tadašnji predsjednik Želev: “Sve žabe su zelene, samo su naše crvene”.

Poseban dio eseja Todorova je posvetila mumiji. Balsamovano tijelo Georgija Dimitrova, prema želji njegove porodice kremirano, sahranjeno je 1990. Na ovom mjestu Todorova je otvorila polemiku sa austrijskim antropologom i istoričarem Bertoldom Unfridom, autorom članka o sudbini staljinističkih spomenika u Istočnoj Evropi, “s posebnim naglaskom na Češkoj Republici i Bugarskoj”. Zamjera mu na lošem istraživanju zasnovanom na apriornim modelima i nepoznavanju materijala već objavljenih u Bugarskoj. Reakcija Todorove, viđena u širem kontekstu nezamjeranja takozvanim strancima kad pišu o temama koje su “urođenici” već istražili, prava je rijetkost u balkanskom kontekstu. Ko bi znao šta je u glavama svih onih Mr i Dr koji izbjegavaju polemiku takve vrste?

Iako Todorova primarno nastoji da ponudi određeni analitički odgovor, poentu svog eseja zasnovala je na konceptu otvorenosti (prema svim realnim učesnicima stvarnog događanja, analitičarima istog, pa posljedično i prema čitaocima). Plod njene analize je svojevrstan narativni esej o rušenju Mauzoleja Georgija Dimitrova kao “čudnog mesta uništenog sećanja sa sačuvanim sećanjem na uništenje. Da nije dignut u vazduh, još uvek bi bio milieu de mémoire jer vreme u kojem je sagrađen pripada živom sećanju nekoliko generacija”.

Parafrazirajući Deridu, Todorova vidi uklanjanje³ mauzoleja kao “prisustvo odsustva”. Implicitno – riječ je o specifičnom društvenom odbijanju da se stane pred ogledalo prošlosti, što je, naravno, integralna komponenta revizije memorije u procesu okcidentalizacije nekadašnjeg evropskog Istoka. Za nepobitno dokumentarne posljedice tog procesa preporučujem filmove bugarskog reditelja Stefana Komandareva. Sve odreda, filmove koji govore svojim jezikom da nejednakost ubija društvo. Sve do srži. A iz čega slijedi jedno neugodno pitanje.

Jesmo li, svi mi redom iz ex komunizma, postali bolji kao ljudi, pa tako i kao bića pamćenja?

Ovom osvrtu na jedno emblematično razaranje sjećanja dodajem link zanimljivog intervjua sa Tanjom Vladovom, koji sadrži obilje informacija o Mauzoleju koji je 1949. sagrađen za šest a rušen cijelih sedam dana.

Dajem riječ autorki ogleda.

Fragmenti iz ogleda Dizanje prošlosti u vazduh

Treća lokacija na kojoj sam se sastajala sa prijateljima bila je Mauzolej Georgi Dimitrova. Nisam je često koristila jer nisam stanovala blizu, ali mi je svejedno bio uobičajeni orijentir za prostor u centru grada. U leto 1999.godine mauzolej je dignut u vazduh i danas je na tom mestu prazan prostor koji se povremeno koristi kao bašta, letnja operska pozornica ili za štandove u vreme Birfesta (lokalne verzije festivala piva Oktoberfest koja se u Sofiji održava u nepredvidljivo vreme). Trg između mauzoleja i starog kraljevog dvorca (gde se danas nalazi Nacionalna galerija), koji se nekad zvao Deveti septembar u znak sećanja na prevrat iz 1944. godine sada nosi dostojno ime Batenbergov trg u čast prvog bugarskog princa nakon 1878. godine, Nemca Aleksandra Batenberga. Nema nikakvog fizičkog artefakta na mesti gde se nekad nalazio mauzolej niti mu ima ikakvog znaka koji bi podsetio prolaznika da je tako dugo tu stajao. Ipak, na čudan način, mauzolej i dalje postoji i ne treba posebno objašnjavati činjenicu da se često kaže “hajde da se nađemo kod/ispred/iza Mauzoleja”: i mlađe generacije znaju za to avetinjsko mesto. Čini se da je mauzolej još uvek tu – ne više kao istorijski spomenik nego kao svačiji orijentir. Parafraziraću Deridu: mauzolej je “prisustvo odsustva”.

(…)

Dok je mauzolej građen, telo Georgi Dimitrova vraćeno je vozom iz Moskve i balsamovano u dvorcu Vrana koji je i sam milieu e lieu de mémoire: to je bila carska rezidencija u međuratnom periodu i jedno od sedišta komunističke vlade, a danas je rezidencija bivšeg premijera Bugarske Simeona Saksoburškog, sina posljednjeg bugarskog cara Borisa III. Balsamovanje je obavila grupa sovjetskih stručnjaka i to je bilo drugo balsamovanje takve vrste u dvadesetom veku (nakon Lenjinovog).

(…)

Tokom 90-ih godina održane su mnoge debate o smislu i budućnosti mauzoleja (…) Sama zgrada nije održavana i, zajedno sa spomenikom Sovjetskoj armiji, postala je glavno mesto za ispisivanje grafita protiv komunizma i vlade. Krajem 90-ih godina uspešno je služila kao kulisa za rane operske predstave na otvorenom, naročito za Verdijevu Aidu. A onda, sasvim neočekivano i bez prethodne javne diskusije, usred letnje sezone, kad su stanovnici Sofije uglavnom bili na odmoru, a parlament i većina javnih institucija nisu radili, novine su objavile naređenje Ministarstva za regionalni i planiranje koje je potpisao ministar (tada i potpredsjednik vlade) Evgenij Bakardžijev.

(…)

…ta tema nije dospela na naslovne strane sve do dana eksplozije. To se desilo u subotu 21. avgusta, u rano popodne, na temperaturi od 35-40° C, kad je većina preostalih stanovnika Sofije otišla na selo ili u vikendice. Predsednik vlade Ivan Kostov prekinuo je tim povodom odmor i zajedno s predsednikom skupštine Jordanom Sokolovim i grupom ministara posmatrao eksploziju s balkona obližnje zgrade Nacionalnog arhiva. Tačno u 14.35 jaka detonacija podigla je oblake prašine, no kad su se oni razišli, pokazalo se da je “mauzolej, kao toranj u Pizi, malo nagnut prema hotelu ‘Bulgarija’, ali nije napukao. Druga eksplozija usledila je u 16.50, ali zgrada je ostala netaknuta. Neke novine su čak pisale da se ispravila. Novinari nisu mogli da odole smešnoj strani situacije. Jedan je predložio da potpredsednik vlade Bakirdžijev pozove NATO u pomoć. (…) Na kraju je odlučeno da se zgrada demontira mehanički, ručno, uz pomoć manjih detonacija. Postupak je završen sledećih dana i kasno popodne 27. avgusta sa trga su uklonjeni poslednji ostaci zgrade. Rušenje je trajalo sedam dana, duže nego izgradnja. Prvi put, nakon pedeset godina pogled s bivše kraljeve palate preko puta mauzoleja nije bio ničim zaklanjan.

(…)

Mauzolej će ostati slika u okviru kolektivnog i ličnog sećanja generacije koja ga je videla. Kao jedan od glavnih simbola datog perioda, verovatno će se zadržati bar u verbalnoj memoriji i sledeće generacije. Uostalom, kao što Umberto Eko kaže: “Jezik – kao i svi semiotički sistemi – ima sposobnost da učini prisutnim ono što nije prisutno”.

—————

1 Immaginando i Balcani, Argo edizioni, Lecce 2002, 2014; pag. 384; prevod sa engleskog: Fernando Cezzi

2 Les Lieux de Mémoire, Paris, Gallimard, 3 toma. 1984-1992 djelo je u kojem Nora iscrtava cijelu seriju “mjesta”, realnih i simboličnih, monumentalnih i vezanih za pejsaž, kojima pripadaju i tekstualni artefakti – udžbenici i arhive.

3 Jedan od inteligentnih izuzetaka u maniji razaranja spomenika iz vremena komunizma je Memento Park u Budimpešti (osnovan 1993), u kojem su izložena 42 spomenika izmještena iz svog nekadašnjeg prostora, od Marksa, Engelsa i Lenjina do nacionalno značajnih figura komunističke prošlosti.